Miasto Radzymin ma długą historię, mającą bardzo duży wpływ na rozwój miasta i charakter przemian ustrojowych. Miało to też swoje odbicie w działaniach władz gminy i miasta. Po 1989 to właśnie uwarunkowania historyczne były jednymi z czynników aktywizujących społeczność radzymińską.
Najstarsze wzmianki i legendy
Radzymin należy do jednych z najstarszych miast na Mazowszu. Pierwsze wzmianki o osadzie pochodzą z XIII wieku i mówią o nadaniu swojemu dworakowi przez księcia Konrada I mazowieckiego puszczańskich włości. Obejmowały one trudno dostępne tereny, które były zabagnione i gęsto zalesione. W tych ostępach na podróżujących czyhały nieprzyjemności, tak ze strony natury, jak i ludzi wyjętych spod prawa. Wtedy to, jak mówi legenda, nazwa osady wzięła się od słów „radzę omiń”. Historycy są jednak zdania, że osada przyjęła nazwę od słowiańskiego imienia Radzim. Przez osadę biegł trakt łączący Mazowsze z Prusami, na którym to powstawały liczne karczmy, zajazdy, będące zalążkami osad i późniejszych miast. Najstarszy zachowany dokument pochodzi z 1440 i traktuje o nadaniu przywileju Janowi z Radzymina przez księcia Bolesława mazowieckiego. Wedle przekazów Radzymin był już sporą osadą targową, a właściciel znanym i cenionym na książęcym dworze człowiekiem. W 1473 syn księcia Bolesława, Kazimierz, biskup płocki, eryguje parafię. Dwa lata później, w 1475, osada staje się miastem na prawie chełmińskim (odmiana prawa niemieckiego). Miasto liczyło wtedy 36 domów i 387 mieszkańców.
Lata rozkwitu miasta (wiek XVI – początki XX w.)
Od wieku XVI miasto przechodziło różne koleje losu. Miasto położone było w 1580 roku w powiecie warszawskim ziemi warszawskiej województwa mazowieckiego. W 1629 roku właścicielem miasta był Rafał Leszczyński. Miało wielu właścicieli (m.in. Leszczyńscy, Czartoryscy, Lubomirscy). Jedni działali na rzecz rozwoju miasta, inni się nim nie interesowali, a jeszcze inni dążyli do jego upadku. Spośród nich do rozwoju Radzymina najbardziej przyczyniła się ks. Eleonora Czartoryska, która m.in. ufundowała klasycystyczny kościół wraz z dzwonnicą i wyjednała u króla przywilej odbywania cotygodniowych, środowych jarmarków.
Po III rozbiorze Polski Radzymin znalazł się przejściowo w zaborze pruskim.
W czasach Księstwa Warszawskiego podczas wojny polsko-austriackiej w 1809 r., 25 kwietnia na polach okolicznych i w samym Radzyminie szwadron Pułku 3. ułanów Księstwa Warszawskiego i jeden batalion 6 Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego stoczyły bitwę z dużo silniejszymi oddziałami austriackimi, biorąc do niewoli 2 bataliony piechoty w tym 37 oficerów.
W 1815 roku Radzymin znalazł się w zaborze rosyjskim, w którym pozostawał przez najbliższe przeszło 100 lat. W 1867 r. miasto stało się siedzibą powiatu radzymińskiego, utworzonego z części powiatu stanisłowawskiego. Radzymin liczył wtedy ponad 200 domów i około 3500 mieszkańców (z czego połowa to Żydzi, którzy mieszkali w mieście już w XVII wieku). Miejscowość była znanym ośrodkiem chasydyzmu, a do radzymińskiego cadyka Jakowa Arie Gutermana, zwanego „cudotwórcą” pielgrzymowali wierni nie tylko z Polski, ale też spoza jej granic. W latach 1907–1908 w mieście przebywał Isaac Bashevis Singer, jeden z najsłynniejszych pisarzy tworzących w języku jidysz, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1978 r., twórca wielu dzieł, między innymi „Sztukmistrza z Lublina”.
Ważnym czynnikiem rozwojowym było przedłużenie w roku 1899 wąskotorowej kolei mareckiej łączącej Radzymin z Warszawą oraz utwardzenie traktu (stworzenie drogi bitej) Warszawa – Wyszków. Wtedy to rozwijał się mały przemysł i handel (głównie drewnem). Powstało Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe i Ochotnicza Straż Pożarna. W mieście były również władze administracyjne i sądownicze.
Czasy wojen światowych
Podczas I wojny światowej miasto było pod okupacją niemiecką. W Radzyminie silnie rozwinięte były organizacje bojowe (m.in. Polska Organizacja Wojskowa), które czynnie brały udział podczas walk. Jednak największe znaczenie dla miasta miała bitwa pod Radzyminem stoczona z bolszewikami 12–15 sierpnia 1920, będąca częścią większej operacji znanej jako „Cud nad Wisłą”. 15 sierpnia 1920 rozegrała się przełomowa batalia w wojnie polsko-bolszewickiej, która zapobiegła rozszerzeniu się komunizmu na Polskę, a może i na całą Europę. Dzień ten stał się dniem Żołnierza Polskiego, a święto do 1939 r. było hucznie obchodzone w mieście i całym kraju.
W latach międzywojennych Radzymin przeżywał rozkwit kulturalny i gospodarczy. Powstawały liczne towarzystwa, szkoły, rozwijał się handel. Miasto stało się ważnym ośrodkiem w skali mikroregionu. W przeddzień II wojny światowej w Radzyminie było 480 domów, 8800 mieszkańców (ok. 3900 to ludność żydowska, 500 niemiecka). Miasto powoli traciło charakter rolniczy (40%) na rzecz usług oraz małego i średniego przemysłu (głównie cegielnie, ze względu na surowiec).
II wojna światowa zmieniła całkowicie oblicze Radzymina. Ludność żydowska została rozstrzelana w getcie lub wywieziona do obozu zagłady w Treblince. Na przełomie lipca i sierpnia 1944 pod Radzyminem rozegrała się jedna z największych bitew pancernych Bitwa pod Warszawą 1944, w której brały udział jednostki 3 Korpusu Pancernego, 8 Gwardyjskiego Korpusu Pancernego i 16 Korpusu Pancernego sowieckiej 2 Armii Pancernej (2-й Танковой Армии) nacierającej od strony Lublina przez Dęblin oraz kilku dywizji pancernych wojsk niemieckich, a mianowicie: 1 Dywizji Spadochronowo-Pancernej „Hermann Göring”, 5 Dywizji Pancernej SS „Wiking”, 3 Dywizji Pancernej SS „Totenkopf” oraz 4 i 19 Dywizji Pancernej. Bitwa zakończyła się klęską armii radzieckiej, a miasto zostało prawie całe zniszczone. Nigdy już nie odzyskało swojego stanu sprzed wojny pod żadnym względem. Po wkroczeniu Armii Czerwonej ponad setka mieszkańców (przeważnie żołnierzy AK) została aresztowana przez NKWD i wywieziona w głąb ZSRR.
Okres powojenny
Nastające po wojnie stosunki polityczne zepchnęły miasto w zapomnienie. Miasto było dyskryminowane w związku z bitwą 1920. Niszczono pamiątki, zmieniano nazwy ulic, wyciszano sprawy związane z „Cudem nad Wisłą”, a władze socjalistyczne wykazywały brak zainteresowania Radzyminem. W 1952 r. regres jeszcze bardziej się pogłębił, gdyż siedziba powiatu została przeniesiona do pobliskiego Wołomina, co miało niemały wpływ na sytuację gospodarczą miasta. Miasto nie uzyskało dogodnego połączenia komunikacyjnego ze stolicą, co powodowało odpływ ludności w pobliże dogodniejszych szlaków (np. Marki czy Wołomin) lub do samej Warszawy. Inne ośrodki (Wołomin, Legionowo) przejęły gros funkcji Radzymina. Dopiero w 1974 r., kiedy zlikwidowano „kolejkę marecką” (dojazd do stolicy ok. 1 godz. 15 min.), wprowadzając jednocześnie transport kołowy (PKS – dojazd wówczas ponad 40 min.), sytuacja połączenia ze stolicą się poprawiła.
Przez miasto przebiega droga międzynarodowa (dawniej E-12), która w latach 70. i 80. XX w. straciła znaczenie z powodu złego stanu technicznego. Obecnie przebiega obwodnicą Radzymina i spełnia wymogi transportu międzynarodowego. W granicach Radzymina przebiega również linia kolejowa, służąca przed wojną do transportu wojskowego w obwodzie warszawskim. Po 1945 r. odgrywała marginalną rolę – ostatnie połączenia pasażerskie na linii Tłuszcz – Legionowo zostały zlikwidowane w pierwszej połowie lat 90. XX w. Obecnie linia nie ma prawie żadnego znaczenia.
Budownictwo mieszkaniowe do lat 70. XX w. przeżywało regres z powodu niedostatecznego dofinansowania przez władze centralne. Dopiero po wspomnianym okresie, kiedy powstały w Radzyminie spółdzielnie mieszkaniowe, rozpoczyna się okres rozwoju tego sektora, choć ograniczonego słabą infrastrukturą: brak kanalizacji, wodociągów, gazociągów. Poprzez te czynniki miasto wykazywało recesję wskaźników demograficznych. Inne miasta tego rejonu wielokrotnie podwoiły liczbę mieszkańców od 1939 r., podczas gdy Radzymin zanotował 10% spadek. Bliskość stolicy, w której w znacznej mierze koncentrował się przemysł i usługi, spowodowała, że miasto z lokalnego ośrodka przemysłowo-usługowego przekształciło się w ośrodek satelicki.
Za Wikipedia